Winterlandschap van Pieter Bruegel de Oude

december 2018

Voor mijn december nieuwsbrief koos ik Winterlandschap met vogelknip uit 1565 van Pieter Bruegel de Oude. Het is een intrigerend schilderij, net als, wat mij betreft, al het werk van deze vernieuwende en inventieve schilder.  Wat is het enigszins onheilspellende verhaal achter dit ogenschijnlijk vrolijke winterlandschap?

afb. Winterlandschap met Vogelknip naar Pieter Bruegel de Oude door Pieter Brueghel de Jonge, 1605.

Populair

Van Winterlandschap met vogelknip zijn meer dan 130 kopieën bewaard gebleven. Daarvan dateren de meeste uit de eerste helft van de zeventiende eeuw. Dat impliceert dat het schilderij buitengewoon populair was bij tijdgenoten en navolgers. Het ‘handige’ formaat en de herkenbare klimatologische omstandigheden -wij spreken tegenwoordig wel van een kleine ijstijd- zullen daartoe hebben bijgedragen. Ook deze digitale versie is een kopie: Pieter Brueghel de Jonge (met h) schildert het rond 1605 naar het origineel dat zijn vader in 1565 maakte.

Wat doet die vogelknip in beeld?

In een winters wit landschap ligt een vredig, ondergesneeuwd dorpje aan een bevroren rivier. Niemand werkt. De bewoners vermaken zich op het ijs met schaatsen, ijscolf en klootschieten. Rechts op de voorgrond staat de vogelknip waaraan het schilderij zijn naam ontleent: een afgedankte houten deur die als vogelval dienst doet. De zware deur leunt op een dunne stok. Daaronder ligt vogelvoer. Aan de stok is een touwtje bevestigd dat doorloopt tot een huis. Vanaf dat huis kan iemand elk moment aan het touw trekken en met de deur de nietsvermoedende vogels verpletteren.

afb. Vogelknip (detail).

De donkere vogelknip valt op in het witte landschap. Hij staat op een heuvel boven de lager gelegen rivier en is veel groter dan de kleine mensenfiguurtjes die zich vermaken op het ijs. Door zijn plaats binnen de compositie brengt de vogelknip evenwicht, maar steekt er, gezien de opvallende plaats, misschien meer achter dit motief? Iconologen zijn niet eensluidend. Zijn de argeloze vogels een metafoor voor de gevaren die de mens bedreigen? Is er een parallel tussen de vogels en de schaatsers die zich zorgeloos op glad ijs begeven? Verwijst het wak links naar de duivel die zielen -waarvan vogels de traditionele symbolen zijn-  in de val lokt? Teksten op prenten met een vogelknip verwijzen naar de gevaren die de mens tijdens zijn aards bestaan bedreigen, maar die zijn van latere datum dan het schilderij.

Bruegel maakt de vogelknip niet in zijn ondertekening. Hij verwerkt hem ook niet in zijn compositie, maar voegt hem op het einde toe aan zijn schilderij. Waarom? Dat blijft vooralsnog de vraag

NB: Winterlandschap met vogelknip van Pieter Bruegel de Oude bevindt zich in de Koninklijke musea van schone kunsten in België.